پس از یاد خدا و درود! همانا از تو کسانی هستی که در یاری دین از آنها کمک می‏گیرم، و سرکشی و غرور گناهکاران را درهم می‏کوبم، و مرزهای کشور اسلامی را که در تهدید دشمن قرار دارند حفظ می‏کنم، پس در مشکلات از خدا یاری جوی، و درشتخویی را با اندک نرمی بیامیز، در آنجا که مدارا کردن بهتر است مدارا کن، و در جایی که جز با درشتی کار انجام نگیرد، درشتی کن، پر و بالت را برابر رعیت بگستران، با مردم گشاده‏روی و فروتن باش، و در نگاه و اشاره چشم، در سلام کردن و اشاره نمودن با همگان یکسان باش، تا زورمندان در ستم تو طمع نکنند، و ناتوانان از عدالت تو مایوس نگردند. با درود.

أما بعد، فإنک ممن أستظهر به علی إقامة الدین، وأقمع به نحوة الأثیم، وأسد به لهاة الثغر المخوف. فاستعن بالله علی ما أهمک، واخلط الشدة بضغث من اللین، وارفق ما کان الرفق أرفق، واعتزم بالشدة حین لا تغنی عنک إلا الشدة، واخفض للرعیة جناحک، وابسط لهم وجهک وألن لهم جانبک، وآس بینهم فی اللحظة والنظرة، والإشارة والتحیة، حتی لا یطمع العظماء فی حیفک، ولا ییأس الضعفاء من عدلک، والسلام.

شما را به ترس از خدا سفارش می‏کنم به دنیا روی نیاورید، گرچه به سراغ شما آید، و بر آنچه از دنیا از دست می‏دهید اندوهناک مباشید، حق را بگویید، و برای پاداش الهی عمل کنید. دشمن ستمگر و یاور ستمدیده باشید. شما را، و تمام فرزندان و خاندانم را، و کسانی را که این وصیت به آنها می‏رسد، به ترس از خدا، و نظم در امور زندگی، و ایجاد صلح و آشتی در میانتان سفارش می‏کنم، زیرا من از جد شما پیامبر صلی الله علیه واله شنیدم که می‏گفت: (اصلاح دادن بین مردم از نماز و روزه یکسان برتر است.) خدا را! خدا را! درباره یتیمان، نکند آنان گاهی سیر و گاه گرسنه بمانند، و حقوقشان ضایع گردد. خدا را! خدا را! درباره همسایگان، حقوقشان را رعایت کنید که وصیت پیامبر صلی الله علیه واله شماست، همواره به خوش رفتاری با همسایگان سفارش می‏کرد تا آنجا که گمان بردیم برای آنان ارثی معین خواهد کرد. خدا را! خدا را! درباره قرآن، مبادا دیگران در عمل کردن به دستوراتش از شما پیشی گیرند. خدا را! خدا را! درباره نماز همانا که ستون دین شماست. خدا را! خدا را! درباره خانه خدا، تا هستید آن را خالی مگذارید، زیرا اگر کعبه خالی شود مهلت داده نمی‏شوید. خدا را! خدا را! درباره جهاد با اموال و جانها و زبانهای خویش در راه خدا. بر شما باد به پیوستن با یکدیگر، و بخشش همدیگر، مبادا از هم روی گردانید، و پیوند دوستی را از بین ببرید، امر به معروف و نهی از منکر را ترک کنید که بدان شما بر شما مسلط می‏گرداند، آنگاه هر چه خدا را بخوانید جواب ندهد. (سپس فرمود). سفارش به رعایت مقررات عدالت در قصاص ای فرزندان عبدالمطلب: مبادا پس از من دست به خون مسلمین فرو برید و بگویید: امیر مومنان کشته شد، بدانید جز کشنده من کسی دیگر نباید کشته شود. درست بنگرید! اگر من از ضربت او مردم، او را تنها یک ضربت بزنید، و دست و پا و دیگر اعضای او را مبرید، من از رسول خدا صلی الله علیه واله شنیدم که فرمود: (بپرهیزید از بریدن اعضای مرده، هر چند سگ دیوانه باشد.)

لما ضربه ابن ملجم لعنه الله أوصیکما بتقوی الله، وألا تبغیا الدنیا وإن بغتکما، ولا تأسفا علی شیء منها زوی عنکما، وقولا بالحق، واعملا للأجر، وکونا للظالم خصماً، وللمظلوم عوناً. أوصیکما، وجمیع ولدی وأهلی ومن بلغه کتابی، بتقوی الله، ونظم أمرکم، وصلاح ذات بینکم، فإنی سمعت جدکما صلی الله علیه وآله وسلم یقول: "صلاح ذات البین أفضل من عامة الصلاة الصیام". الله الله فی الأیتام، فلا تغبوا أفواههم، ولا یضیعوا بحضرتکم. والله الله فی جیرانکم، فإنهم وصیة نبیکم، ما زال یوصی بهم حتی ظننا أنه سیورثهم. والله الله فی القرآن، لا یسبقکم بالعمل به غیرکم. والله الله فی الصلاة، فإنها عمود دینکم. والله الله فی بیت ربکم، لا تخلوه ما بقیتم، فإنه إن ترک لم تناظروا. والله الله فی الجهاد بأموالکم وأنفسکم وألسنتکم فی سبیل الله. وعلیکم بالتواصل والتباذل، وإیاکم والتدابر والتقاطع. لا تترکوا الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر فیولی علیکم أشرارکم، ثم تدعون فلا یستجاب لکم. ثم قال: یا بنی عبدالمطلب، لا ألفینکم تخوضون دماء المسلمین خوضاً، تقولون: قتل أمیرالمؤمنین. ألا لا تقتلن بی إلا قاتلی. انظروا إذا أنا مت من ضربته هذه، فاضربوه ضربةً بضربة، ولا یمثلوا بالرجل، فإنی سمعت رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم یقول:( إیاکم والمثلة ولو بالکلب العقور).

همانا ستمگری و دروغ پردازی، انسان را در دین و دنیا رسوا می‏کند، و عیب او را نزد عیب‏جویان آشکار می‏سازد، و تو می‏دانی آنچه که از دست رفت باز نمی‏گردد، گروهی باطل طلبیدند، و خواستند با تفسیر دروغین، حکم خدا را دگرگون سازند، و خدا آنان را دروغگو خواند، معاویه، از روزی بترس که صاحبان کارهای پسندیده خوشحالند، و تاسف می‏خورند که چرا عملشان اندک است، آن روز کسانی که مهار خویش در دست شیطان دادند سخت پشیمانند. تو ما را به داوری قرآن خواندی، در حالی که خود اهل قرآن نیستی، و ما هم پاسخ مثبت به تو ندادیم، بلکه داوری قرآن را گردن نهادیم. با درود.

وإن البغی والزور یوتغان المرء فی دینه ودنیاه، ویبدیان خلله عند من یعیبه، وقد علمت أنک غیر مدرک ما قضی فواته، وقد رام أقوام أمراً بغیر الحق، فتأولوا علی الله فأکذبهم، فاحذر یوماً یغتبط فیه من أحمد عاقبة عمله، ویندم من أمکن الشیطان من قیاده فلم یجاذبه. وقد دعوتنا إلی حکم القرآن ولست من أهله، ولسنا إیاک أجبنا، ولکنا أجبنا القرآن إلی فی حکمه، والسلام.

پس از یاد خدا و درود! همانا دنیا انسان را به خود سرگرم و از دیگر چیزها باز می‏دارد، دنیاپرستان چیزی از دنیا به دست نمی‏آورند جز آن که دری از حرص برویشان گشوده، و آتش عشق آنان تندتر می‏گردد، کسی که به دنیای حرام برسد آنچه به دست آورده راضی نیست، و در فکر آن است که به دست نیاورده، اما سرانجام آن، جداشدن از فراهم‏آورده ها، و به هم ریختن بافته‏شده هاست، اگر از آنچه گذشته عبرت گیری، آنچه را که باقی مانده توانی حفظ کرد. با درود.

أما بعد، فإن الدنیا مشغلة عن غیرها، ولم یصب صاحبها منها شیئاً إلا فتحت له حرصاً علیها، ولهجاً بها، ولن یستغنی صاحبها بما نال فیها عما لم یبلغه منها، ومن وراء ذلک فراق ما جمع، ونقض ما أبرم! لو اعتبرت بما مضی حفظت ما بقی، والسلام.

از بنده خدا، علی بن ابیطالب، امیر مومنان به نیروهای مسلح و مرزداران کشور پس از یاد خدا و درود! همانا بر زمامدار واجب است که اگر اموالی به دست آورد، یا نعمتی مخصوص او شد، دچار دگرگونی نشود، و با آن اموال و نعمتها، بیشتر به بندگان خدا نزدیک، و به برادرانش مهربانی روا دارد. مسوولیتهای رهبری و نظامیان آگاه باشید حق شما بر من آن است که جز اسرار جنگی هیچ رازی را از شما پنهان ندارم، و کاری را جز حکم شرع، بدون مشورت، با شما انجام ندهم، و در پرداخت حق شما کوتاهی نکرده، و در وقت تعیین‏شده آن بپردازم، و با همه شما بگونه‏ای مساوی رفتار کنم. پس وقتی من مسوولیتهای یادشده را انجام دهم، بر خداست که نعمتهای خود را بر شما ارزانی دارد، و اطاعت من بر شما لازم است، و نباید از فرمان من سرپیچی کنید، و در انجام آن چه صلاح است سستی ورزید، و در سختیها برای رسیدن به حق تلاش کنید، حال اگر شما پایداری نکنید، خوارترین افراد نزد من انسان کج‏رفتار است، که او را به سختی کیفر خواهم داد، و هیچ راه فراری نخواهد داشت، پس دستورالعملهای ضروری را از فرماندهانتان دریافت داشته و از فرماندهان خود در آنچه که خدا امور شما را اصلاح می‏کند، اطاعت کنید، با درود.

من عبدالله علی بن أبی طالب أمیرالمؤمنین إلی أصحاب المسالح: أما بعد، فإن حقاً علی الوالی ألا یغیره علی رعیته فضل ناله، ولا طول خص به، وأن یزیده ما قسم الله له من نعمه دنواً من عباده، وعطفاً علی إخوانه. ألا وإن لکم عندی ألا أحتجز دونکم سراً إلا فی حرب، ولا أطوی دونکم أمراً إلا فی حکم، ولا أؤخر لکم حقاً عن محله، ولا أقف به دون مقطعه، وأن تکونوا عندی فی الحق سواءً، فإذا فعلت ذلک وجبت لله علیکم النعمة، ولی علیکم الطاعة، وألا تنکصوا عن دعوة، ولا تفرطوا فی صلاح، وأن تخوضوا الغمرات إلی الحق، فإن أنتم لم تستقیموا لی علی ذلک لم یکن أحد أهون علی ممن اعوج منکم، ثم أعظم له العقوبة، ولا یجد عندی فیها رخصةً، فخذوا هذا من أمرائکم، وأعطوهم من أنفسکم ما یصلح الله به أ مرکم. والسلام.

از بنده خدا علی امیر مومنان به کارگزاران جمع‏آوری مالیات. پس از یاد خدا و درود، همانا کسی از روز قیامت نترسد، زاد و توشه‏ای از پیش نخواهد فرستاد. بدانید، مسوولیتی را که به عهده گرفته‏اید اندک اما پاداش آن فراوان است، اگر برای آنچه که خدا نهی کرد (مانند ستمکاری و دشمنی)، کیفری نبود، برای رسیدن به پاداش در ترک آن نیز عذری وجود نداشت، در روابط خود با مردم انصاف داشته باشید، و در برآوردن نیازهایشان شکیبا باشید همانا شما خزانه‏داران مردم، و نمایندگان ملت، و سفیران پیشوایان هستید، هرگز کسی را از نیازمندی او باز ندارید، و از خواسته های مشروعی محروم نسازید، و برای گرفتن مالیات از مردم، لباسهای تابستانی یا زمستانی، و مرکب سواری، و برده کاری او را نفروشید، و برای گرفتن درهمی، کسی را با تازیانه نزنید، و دست‏اندازی به مال کسی (نمازگزار باشد، یا غیر مسلمانی که در پناه اسلام است)، نکنید، جز اسب یا اسلحه‏ای که برای تجاوز به مسلمانها بکار گرفته می‏شود، زیرا برای مسلمان جایز نیست آنها را در اختیار دشمنان اسلام بگذارد، تا نیرومندتر از سپاه اسلام گردند. از پند دادن به نفس خویش هیچ‏گونه کوتاهی نداشته، و از خوش رفتاری با سپاهیان، و کمک به رعایا، و تقویت دین خدا، غفلت نکنید، و از آنچه در راه خدا بر شما واجب است انجام دهید، همانا خدای سبحان از ما و شما خواسته است که در شکرگزاری کوشا بوده، و با تمام قدرت او را یاری کنیم، (و نیروئی جز قدرت خدائی نیست.)

من عبدالله علی أمیرالمؤمنین إلی أصحاب الخراج: أما بعد، فإن من لم یحذر ما هو صائر إلیه لم یقدم لنفسه ما یحرزها. واعلموا أن ما کلفتم یسیر، وأن ثوابه کثیر، ولو لم یکن فیما نهی الله عنه من البغی والعدوان عقاب یخاف لکان فی ثواب اجتنابه ما لا عذر فی ترک طلبه. فأنصفوا الناس من أنفسکم، واصبروا لحوائجهم، فإنکم خزان الرعیة، و وکلاء الأمة، وسفراء الأئمة. ولا تحشموا أحداً عن حاجته، ولاتحبسوه عن طلبته، ولا تبیعن للناس فی الخراج کسوة شتاء ولا صیف، ولا دابةً یعتملون علیها، ولا عبداً، ولا تضربن أحداً سوطاً لمکان درهم، ولا تمسن مال أحد من الناس، مصل ولا معاهد، إلا أن تجدوا فرساً أو سلاحاً یعدی به علی أهل الإسلام، فإنه لا ینبغی للمسلم أن یدع ذلک فی أیدی أعداء الإسلام، فیکون شوکةً علیه. ولا تدخروا أنفسکم نصیحةً، ولا الجند حسن سیرة، ولا الرعیة معونةً، ولا دین الله قوةً، وأبلوا فی سبیل الله ما استوجب علیکم، فإن الله سبحانه قد اصطنع عندنا وعندکم أن نشکره بجهدنا، وأن ننصره بما بلغت قوتنا، ولا قوة إلا بالله العلی العظیم.

پس از یاد خدا و درود! نماز ظهر را با مردم وقتی بخوانید که آفتاب به طرف مغرب رفته، سایه آن به اندازه دیوار خوابگاه بز گردد، و نماز عصر را با مردم هنگامی بخوانید که خورشید سفید و جلوه دارد، در پاره‏ای از روز که تا غروب می‏شود دو فرسخ راه پیمود. و نماز مغرب را با مردم زمانی بخوانید که روزه‏دار افطار، و حاجی از عرفات به سوی منی کوچ می‏کند. و نماز عشاء را با مردم وقتی بخوانید که شفق پنهان می‏گردد تا یک سوم از شب بگذرد و نماز صبح را با مردم هنگامی بخوانید که شخص چهره همراه خویش را بشناسد، و در نماز جماعت در حد ناتوان آنان نماز بگذارید، و فتنه‏گر مباشید.

أما بعد، فصلوا بالناس الظهر حتی تفیء الشمس من مربض العنز. وصلوا بهم العصر والشمس بیضاء حیة فی عضو من النهار حین یسار فیها فرسخان. وصلوا بهم المغرب حین یفطر الصائم، ویدفع الحاج إلی منًی. وصلوا بهم العشاء حین یتواری الشفق إلی ثلث اللیل. وصلوا بهم الغداة والرجل یعرف وجه صاحبه. وصلوا بهم صلاة أضعفهم، ولا تکونوا فتانین

به نام خداوند بخشنده مهربان، این فرمان بنده خدا علی امیر مومنان، به مالک‏اشتر پسر حارث است، در عهدی که با او دارد، هنگامی که او را به فرمانداری مصر برمی‏گزیند تا خراج آن دیار را جمع آورد، و با دشمنانش نبرد کند، کار مردم را اصلاح، و شهرهای مصر را آباد سازد. ضرورت خودسازی او را به ترس از خدا فرمان می‏دهد، و اینکه اطاعت خدا را بر دیگر کارها مقدم دارد، و آنچه که در کتاب خدا آمده، از واجبات و سنتها را پیروی کند، دستوراتی که جز با پیروی آن رستگار نخواهد شد، و جز با نشناختن و ضایع کردن آن جنایتکار نخواهد گردید. به او فرمانی می‏دهد که خدا را با دل و دست و زبان یاری کند، زیرا خداوند پیروزی کسی را تضمین کند که او را یاری دهد، و بزرگ دارد آن کس را که او بزرگ شمارد. و به او فرمان می‏دهد تا نفس خود را از پیروی آرزوها باز دارد، و به هنگام سرکش رامش نماید، که (همانا نفس همواره به بدی وامی‏دارد جز آنکه خدا رحمت آورد.) پس ای مالک بدان! من تو را به سوی شهرهایی فرستادم که پیش از تو دولتهای عادل یا ستمگری بر آن حکم راندند، و مردم در کارهای تو چنان می‏نگرند که تو در کارهای حاکمان پیش از خود می‏نگری، و درباره تو آن می‏گویند که تو نسبت به زمامداران گذشته می‏گویی، و همانا نیکوکاران را به نام نیکی توان شناخت که خدا از آنان بر زبان بندگانش جاری ساخت. پس نیکوترین اندوخته تو باید اعمال صالح و درست باشد، هوای نفس را در اختیار گیر، و از آنچه حلال نیست خویشتن داری بکن، زیرا بخل ورزیدن به نفس خویش، آن است که در آنچه دوست دارد، یا برای او ناخوشایند است، راه انصاف پیمایی. اخلاق رهبری (روش برخورد با مردم) مهربانی با مردم را پوشش دل خویش قرار ده، و با همه دوست و مهربان باش. مبادا هرگز، چونان حیوان شکاری باشی که خوردن آنان را غنیمت دانی، زیرا مردم دو دسته‏اند، دسته‏ای برادر دینی تو، و دسته دیگر همانند تو در آفرینش می‏باشند، اگر گناهی از آنان سر می‏زند، یا علتهایی بر آنان عارض می‏شود، یا خواسته و ناخواسته، اشتباهی مرتکب می‏گردند، آنان را ببخشای و بر آنان آسان گیر، آن گونه که دوست داری خدا تو را ببخشاید و بر تو آسان گیرد. همانا تو از آنان برتر، و امام تو از تو برتر، و خدا بر آن کس که تو را فرمانداری مصر داد والاتر است، که انجام امور مردم مصر را به تو واگذارده، و آنان را وسیله آزمودن تو قرار داده است، هرگز با خدا مستیز، که تو را از کیفر او نجاتی نیست، و از بخشش و رحمت او بی‏نیاز نخواهی بود، بر بخشش دیگران پشیمان مباش، و از کیفر کردن شادی مکن، و از خشمی که توانی از آن رها گردی شتاب نداشته باش، به مردم نگو، به من فرمان دادند و من نیز فرمان می‏دهم، باید اطاعت شود، که این گونه خود بزرگ بینی دل را فاسد، و دین را پژمرده، و موجب زوال نعمتهاست. و اگر با مقام و قدرتی که داری، دچار تکبر یا خود بزرگ بینی شدی به بزرگی حکومت پروردگار که برتر از تو است بنگر، که تو را از آن سرکشی نجات می‏دهد، و تندروی تو را فرو می‏نشاند، و عقل و اندیشه‏ات را به جایگاه اصلی باز می‏گرداند. پرهیز از غرور و خودپسندی بپرهیز که در بزرگی خود را همانند خداوند پنداری، و در شکوه خداوندی همانند او دانی، زیرا خداوند هر سرکشی را خوار می‏سازد، و هر خودپسندی را بی‏ارزش می‏کند، با خدا و با مردم، و با خویشاوندان نزدیک، و با افرادی از رعیت خود که آنان را دوست داری، انصاف را رعایت کن. که اگر چنین نکنی ستم روا داشتی، و کسی که به بندگان خدا ستم روا دارد خدا بجای بندگانش دشمن او خواهد بود، و آن را که خدا دشمن شود، دلیل او را ستمکاری نعمت خدا را دگرگون نمی‏کند، و کیفر او را نزدیک نمی‏سازد، که خدا دعای ستمدیدگان را می‏شنود، و در کمین ستمکاران است. مردم‏گرایی، حق‏گرایی دوست داشتنی‏ترین چیزها در نزد تو، در حق میانه‏ترین، و در عدل فراگیرترین، و در جلب خشنودی مردم گسترده‏ترین باشد، که همانا خشم عمومی مردم خشنودی خواص را از بین می‏برد، اما خشم خواص را خشنودی همگان بی‏اثر می‏کند. خواص جامعه همواره بار سنگینی را بر حکومت تحمیل می‏کنند زیرا در روزگار سختی یاریشان کمتر، و در اجرای عدالت از همه ناراضی‏تر، و در خواسته هایشان پافشارتر، و در عطا و بخشش‏ها کم‏سپاس‏تر، و به هنگام منع خواسته ها دیر عذر پذیرتر، و در برابر مشکلات کم‏استقامت تر می‏باشند. در صورتیکه ستونهای استوار دین، و اجتماعات پرشور مسلمین، و نیروهای ذخیره دفاعی، عموم مردم می‏باشند، پس به آنها گرایش داشته و اشتیاق تو با آنان باشد. ضرورت رازداری از رعیت، آنان که عیبجوترند از خود دور کن، زیرا مردم عیوبی دارند که والی در پنهان داشتن آن از همه سزاوارتر است، پس مبادا آنچه بر تو پنهان است آشکار گردانی، و آنچه که هویداست بپوشانی، که داوری در آنچه از تو پنهان است با خدای جهان می‏باشد، پس چندان که می‏توانی زشتی‏ها را بپوشان، تا آن را که دوست داری بر رعیت پوشیده ماند خدا بر تو بپوشاند، گره هر کینه‏ای را در مردم بگشای، و رشته هر نوع دشمنی را قطع کن، و از آنچه که در نظر روشن نیست کناره گیر، در تصدیق سخن‏چین شتاب مکن، زیرا سخن‏چین گرچه در لباس اندرزدهنده ظاهر می‏شود اما خیانتکار است. جایگاه صحیح مشورت بخیل را در مشورت کردن، دخالت نده، که تو را از نیکوکاری باز می‏دارد، و از تنگدستی می‏ترساند، ترسو را در مشورت کردن دخالت نده، که در انجام کارها روحیه تو را سست می‏کند. حریص را در مشورت کردن دخالت نده، که حرص را با ستمکاری در نظرت زینت می‏دهد. همانا بخل و ترس و حرص، غرائز گوناگونی هستند که ریشه آنها بدگمانی به خدای بزرگ است. بدترین وزیران تو، کسی است که پیش از تو وزیر بدکاران بوده، و در گناهان آنان شرکت داشت، پس مبادا چنین افرادی محرم راز تو باشند، زیرا که آنان یاوران گناهکاران، و یاری دهندگان ستمکارانند، تو باید جانشینانی بهتر از آنان داشته باشی که قدرت فکری امثال آنها را داشته اما گناهان و کردار زشت آنها را نداشته باشند. کسانی که ستمکاری را بر ستمی یاری نکرده، و گناهکاری را در گناهی کمک نرسانده باشند، هزینه این گونه از افراد بر تو سبک‏تر، و یاریشان بهتر، و مهربانیشان بیشتر، و دوستی آنان جز با تو کمتر است، آنان را از خواص، و دوستان نزدیک، و رازداران خود قرار ده، سپس از میان آنان افرادی را که در حق‏گویی از همه صریح‏ترند، و در آنچه را که خدا برای دوستانش نمی‏پسندد تو را مددکار نباشند، انتخاب کن، چه خوشایند تو باشد یا ناخوشایند. اصول روابط اجتماعی رهبران تا می‏توانی با پرهیزکاران و راستگویان بپیوند، و آنان را چنان پرورش ده که تو را فراوان نستایند، و تو را برای اعمال زشتی که انجام نداده‏ای تشویق نکنند، که ستایش بی‏اندازه خودپسندی می‏آورد، و انسان را به سرکشی وامی‏دارد. هرگز نیکوکار و بدکار در نظرت یکسان نباشند. زیرا نیکوکاری در نیکوکاری بی‏رغبت، و بدکاران در بدکاری تشویق می‏گردند، پس هر کدام از آنان را بر اساس کردارشان پاداش ده. بدان ای مالک! هیچ وسیله‏ای برای جلب اعتماد والی به رعیت بهتر از نیکوکاری به مردم، و تخفیف مالیات، و عدم اجبار مردم به کاری که دوست ندارند، نمی‏باشد، پس در این راه آنقدر بکوش تا به وفاداری رعیت، خوشبین شوی، که این خوشبینی بار سنگین رنج‏آور مشکلات را از تو برمی‏دارد، پس به آنان که بیشتر احساس کردی بیشتر خوشبین باش، و به آنان که بدرفتاری نمودی بدگمان‏تر باش. و آداب پسندیده‏ای را که بزرگان این امت به آن عمل کردند، و ملت اسلام با آن پیوند خورده، و رعیت با آن اصلاح شدند، بر هم مزن، و آدابی که به سنتهای خوب گذشته زیان وارد می‏کند، پدید نیاور، که پاداش برای آورنده سنت، و کیفر آن برای تو باشد که آنها را درهم شکستی. با دانشمندان، فراوان گفتگو کن، و با حکیمان فراوان بحث کن، که مایه آبادانی و اصلاح شهرها، و برقراری نظم و قانونی است که در گذشته نیز وجود داشت. شناخت اقشار گوناگون اجتماعی ای مالک بدان! مردم از گروههای گوناگونی می‏باشند که اصلاح هر یک جز با دیگری امکان ندارد، و هیچ یک از گروهها از گروه دیگر بی‏نیاز نیست. از آن قشرها، لشگریان خدا، و نویسندگان عمومی و خصوصی، قضات دادگستر، کارگزاران عدل و نظم اجتماعی، جزیه‏دهندگان، پرداخت کنندگان مالیات، تجار و بازرگانان، صاحبان صنعت و پیشه‏وران، و طبقه پایین جامعه از نیازمندان و مستمندان می‏باشند، که برای هر یک خداوند سهمی مقرر داشته، و مقدار واجب آن را در قرآن یا سنت پیامبر صلی الله علیه واله تعیین کرده، که پیمانی از طرف خداست و نگهداری آن بر ما لازم است. پس سپاهیان به فرمان خدا، پناهگاه استوار رعیت، و زینت و وقار زمامداران، شکوه دین، و راههای تحقق امنیت کشورند، امور مردم جز با سپاهیان استوار نگردد، و پایداری سپاهیان جز به خراج و مالیات رعیت انجام نمی‏شود که با آن برای جهاد با دشمن تقویت گردند، و برای اصلاح امور خویش به آن تکیه کنند، و نیازمندیهای خود را برطرف سازند. سپس سپاهیان و مردم، جز با گروه سوم نمی‏توانند پایدار باشند، و آن قضات، و کارگزاران دولت، و نویسندگان حکومتند، که قراردادها و معاملات را استوار می‏کنند، و آنچه به سود مسلمانان است فراهم می‏آورند، و در کارهای عمومی و خصوصی مورد اعتمادند. و گروههای یادشده بدون بازرگانان، و صاحبان صنایع نمی‏توانند دوام بیاورند، زیرا آنان وسائل زندگی را فراهم می‏آورند، و در بازارها عرضه می‏کنند، و بسیاری از وسایل زندگی را با دست می‏سازند که از توان دیگران خارج است. قشر دیگر، طبقه پایین از نیازمندان و مستمندانند که باید به آنها بخشش و یاری کرد. برای تمام اقشار گوناگون یادشده، در پیشگاه خدا گشایشی است، و همه آنان به مقداری که امورشان اصلاح شود بر زمامدار حقی مشخص دارند، و زمامدار از انجام آنچه خدا بر واجب کرده است نمی‏تواند موفق باشد جز آنکه تلاش فراوان نماید، و از خدا یاری بطلبد، و خود را برای انجام حق آماده سازد، و در همه کارها، آسان باشد یا دشوار، شکیبایی ورزد. برای فرماندهی سپاه کسی را برگزین که خیرخواهی او برای خدا و پیامبر صلی الله علیه واله و امام تو بیشتر، و دامن او پاکتر، شکیبایی او برتر باشد، از کسانی که دیر به خشم آید، و عذر پذیرتر باشد، و بر ناتوان رحمت آورد، و با قدرتمندان، با قدرت برخورد نماید، درشتی او را به تجاوز نکشاند، و ناتوانی او را از حرکت باز ندارد. سپس در نظامیان با خانواده‏ های ریشه‏دار، دارای شخصیت حساب‏شده، خاندانی پارسا، دارای سوابقی نیکو و درخشان، که دلاور و سلحشور و بخشنده و بلندنظرند، روابط نزدیک برقرار کن، آنان همه بزرگواری را در خود جمع کرده، و نیکی‏ها را در خود گرد آورده‏اند، پس در کارهای آنان بگونه‏ای بیندیش که پدری مهربان درباره فرزندش می‏اندیشد، و مبادا آنچه را که آنان را نیرومند می‏کند در دیده‏ات بزرگ جلوه کند، و نیکوکاری تو نسبت به آنان هرچند اندک باشد را خوار مپندار، زیرا نیکی آنان را به خیرخواهی تو خواند، و گمانشان رانسبت به تو نیکو گرداند، و رسیدگی به امور کوچک آنان را به اعتماد رسیدگی به کارهای بزرگشان وامگذار، زیرا نیکی اندک تو را جایگاهی است که از آن سود می‏برند و نیکی‏های بزرگ تو را جایی است که از آن بی‏نیاز نیستند. برگزیده‏ترین فرماندهان سپاه تو، کسی باشد که: از همه بیشتر به سربازان کمک رساند، و از امکانات مالی خود بیشتر در اختیارشان گذارد، به اندازه‏ای که خانواده هایشان در پشت جبهه، و خودشان در آسایش کامل باشند، تا در نبرد با دشمن، سربازان اسلام تنها به یک چیز بیندیشند. همانا مهربانی تو نسبت به سربازان، دلهایشان را به تو می‏کشاند، و همانا، روشنی چشم زمامداران، برقراری عدل در شهرها و آشکار شدن محبت مردم نسبت به والی است، که محبت دلهای رعیت جز با پاکی قلبها پدید نمی‏آید، و خیرخواهی آنان زمانی است که با رغبت و شوق پیرامون والی را گرفته، و حکومت بار سنگینی را بر دوش رعیت نگذاشته باشد، و طولانی شدن مدت زمامداری بر ملت ناگوار نباشد. پس آرزوهای سپاهیان را برآور، و همواره از آنان ستایش کن، و کارهای مهمی که انجام داده‏اند بر شمار، زیرا یادآوری کارهای ارزشمند آنان، شجاعان را برمی‏انگیزاند، و ترسوها را به تلاش وامی‏دارد، ان‏شاءالله. و در یک ارزشیابی دقیق، رنج و زحمات هر یک از آنان را شناسایی کن، و هرگز تلاش و رنج کسی را به حساب دیگری مگذار، و ارزش خدمت او را ناچیز مشمار، تا شرافت و بزرگی کسی موجب نگردد که کار کوچکش را بزرگ بشماری، یا گمنامی کسی باعث شود که کار بزرگ او را ناچیز بدانی مشکلاتی که در احکام نظامیان برای تو پدید می‏آید، و اموری که برای تو شبهه‏ناکند، به خدا، و رسول خدا صلی الله علیه واله بازگردان، زیرا خدا برای مردمی که علاقه داشت هدایتشان کند فرمود. (ای کسانی که ایمان آوردید، از خدا و رسول و امامانی که از شما هستند اطاعت کنید، و اگر در چیزی نزاع دارید، آن را به خدا و رسولش باز گردانید.) پس بازگرداندن چیزی به خدا یعنی عمل کردن به قرآن، و بازگرداندن به پیامبر صلی الله علیه واله یعنی عمل کردن به سنت او که وحدت بخش است، نه عامل پراکندگی. سپس از میان مردم! برترین فرد نزد خود را برای قضاوت انتخاب کن، کسانی که مراجعه فراوان، آنها را به ستوه نیاورد، و برخورد مخالفان با یکدیگر او را خشمناک نسازد، در اشتباهاتش پافشاری نکند، و بازگشت به حق پس از آگاهی برای او دشوار نباشد، طمع را از دل ریشه‏کن کند، و در شناخت مطالب با تحقیقی اندک رضایت ندهد، و در شبهات از همه بااحتیاط تر عمل کند، و در یافتن دلیل اصرار او از همه بیشتر باشد، و در مراجعه پیاپی شاکیان خسته نشود، در کشف امور از همه شکیباتر، و پس از آشکار شدن حقیقت در فصل خصومت از همه برنده‏تر باشد، کسی که ستایش فراوان او را فریب ندهد، و چربزبانی او را منحرف نسازد و چنین کسانی بسیار اندکند!! پس از انتخاب قاضی، هر چه بیشتر در قضاوتهای او بیندیش، و آنقدر به او ببخش که نیازهای او برطرف گردد، و به مردم نیازمند نباشد، و از نظر مقام و منزلت آنقدر او را گرامی دار که نزدیکان تو به نفوذ در او طمع نکنند، تا از توطئه آنان در نزد تو درامان باشد. در دستوراتی که دادم نیک بنگر که همانا این دین در دست بدکاران گرفتار آمده بود، که با نام دین به هواپرستی پرداخته، و دنیای خود را به دست می‏آوردند. سپس در امور کارمندانت بیندیش، و پس از آزمایش به کارشان بگمار، و با میل شخصی، و بدون مشورت با دیگران آنان را به کارهای مختلف وادار نکن، زیرا نوعی ستمگری و خیانت است. کارگزاران دولتی را از میان مردمی باتجربه و باحیا، از خاندانهای پاکیزه و باتقوی، که در مسلمانی سابقه درخشانی داردند انتخاب کن، زیرا اخلاق آنان گرامی‏تر، و آبرویشان محفوظتر، و طمع‏ورزیشان کمتر، و آینده‏نگری آنان بیشتر است. سپس روزی فراوان بر آنان ارزانی دار، که با گرفتن حقوق کافی در اصلاح خود بیشتر می‏کوشند، و با بی‏نیازی، دست به اموال بیت‏المال نمی‏زنند، و اتمام حجتی است بر آنان اگر فرمانت را نپذیرند یا در امانت تو خیانت کنند. سپس رفتار کارگزاران را بررسی کن، و جاسوسانی راستگو، و وفاپیشه بر آنان بگمار، که مراقبت و بازرسی پنهانی تو از کار آنان، سبب امانتداری، و مهربانی با رعیت خواهد بود. و از همکاران نزدیکت سخت مراقبت کن، و اگر یکی از آنان دست به خیانت زد، و گزارش جاسوسان تو هم آن خیانت را تایید کرد، به همین مقدار گواهی قناعت کرده او را با تازیانه کیفر کن، و آنچه از اموال که در اختیار دارد از او بازپس گیر، سپس او را خوار دار، و خیانتکار بشمار، و طوق بدنامی به گردنش بیافکن. مالیات و بیت‏المال را بگونه‏ای وارسی کن که صلاح مالیات دهندگان باشد، زیرا بهبودی مالیات و مالیات دهندگان، عامل اصلاح امور دیگر اقشار جامعه می‏باشد، و تا امور مالیات دهندگان اصلاح نشود کار دیگران نیز سامان نخواهد گرفت. زیرا همه مردم نان‏خور مالیات و مالیات دهندگانند، باید تلاش تو در آبادانی زمین بیشتر از جمع‏آوری خراج باشد که خراج جز با آبادانی فراهم نمی‏گردد، و آن کس که بخواهد خراج را بدون آبادانی مزارع به دست آورد، شهرها را خراب، و بندگان خدا را نابود، و حکومتش جز اندک مدتی دوام نیاورد. پس اگر مردم شکایت کردند، از سنگینی مالیات، یا آفت‏زدگی، یا خشک شدن آب چشمه ها، یا کمی باران، یا خراب شدن زمین در سیلابها، یا خشکسالی، در گرفتن مالیات به میزانی تخفیف ده تا امورشان سامان گیرد، و هرگز تخفیف دادن در خراج تو را نگران نسازد. زیرا آن، اندوخته‏ای است که در آبادانی شهرهای تو، و آراستن ولایتهای تو نقش دارد، و رعیت تو را می‏ستایند، و تو از گسترش عدالت میان مردم خشنود خواهی شد، و به افزایش قوت آنان تکیه خواهی کرد، بدانچه در نزدشان اندوختی و به آنان بخشیدی، و با گسترش عدالت در بین مردم، و مهربانی با رعیت، به آنان اطمینان خواهی داشت. آنگاه اگر در آینده کاری پیش آید و به عهده‏شان بگذاری، با شادمانی خواهند پذیرفت، زیرا عمران و آبادی قدرت تحمل مردم را زیاد می‏کند. همانا ویرانی زمین به جهت تنگدستی کشاورزان است که به آینده حکومتشان اعتماد ندارند، و از تاریخ گذشتگان عبرت نمی‏گیرند. سپس در امور نویسندگان و منشیان به درستی بیندیش، و کارهایت را به بهترین آنان واگذار، و نامه های محرمانه، که دربردارنده سیاستها و اسرار تو است، از میان نویسندگان به کسی اختصاص ده که صالح‏تر از دیگران باشد، کسی که گرامی داشتن او را به سرکشی و تجاوز نکشاند تا در حضور دیگران با تو مخالفت کند، و در رساندن نامه کارگزارانت به تو، یا رساندن پاسخهای تو به آنان کوتاهی نکند، و در آنچه برای تو می‏ستاند یا از طرف تو به آنان تحویل می‏دهد. فراموشکار نباشد. و در تنظیم هیچ قراردادی سستی نورزد، و در برهم زدن قراردادی که به زیان توست کوتاهی نکند، و منزلت و قدر خویش را بشناسد، همانا آنکه از شناخت قدر خویش عاجز باشد، در شناخت قدر دیگران جاهل‏تر است مبادا در گزینش نویسندگان و منشیان، بر تیزهوشی و اطمینان شخصی و خوش‏باوری خود تکیه نمایی، زیرا افراد زیرک با ظاهرسازی و خوش خدمتی، نظر زمامداران را به خود جلب می‏نمایند، که در پس این ظاهرسازی‏ها، نه خیرخواهی وجود دارد، و نه از امانتداری نشانی یافت می‏شود. لکن آنها را با خدماتی که برای زمامداران شایسته و پیشین انجام داده‏اند بیازمای، به کاتبان و نویسندگانی اعتماد داشته باش که در میان مردم آثاری نیکو گذاشته، و به امانتداری از همه مشهورترند، که چنین انتخاب درستی نشان‏دهنده خیرخواهی تو برای خدا، و مردمی است که حاکم آنانی. برای هر یک از کارهایت سرپرستی برگزین که بزرگی کار بر او چیرگی نیابد، و فراوانی کار او را درمانده نسازد، و بدان که هرگاه در کار نویسندگان و منشیان تو کمبودی وجود داشته باشد که تو بی‏خبر باشی خطرات آن دامنگیر تو خواهد بود. سپس سفارش مرا به بازرگانان و صاحبان صنایع بپذیر، و آنها را به نیکوکاری سفارش کن، بازرگانانی که در شهر ساکنند، یا آنان که همواره در سیر و کوچ کردن می‏باشند، و بازرگانانی که با نیروی جسمانی کار می‏کنند، چرا که آنان منابع اصلی منفعت، و پدیدآورندگان وسایل زندگی و آسایش، و آورندگان وسایل زندگی از نقاط دوردست و دشوار می‏باشند، از بیابانها و دریاها، و دشتها و کوهستانها، جاهای سختی که مردم در آن اجتماع نمی‏کنند، یا برای رفتن به آنجاها شجاعت ندارند. بازرگانان مردمی آرامند، و از ستیزه‏جویی آنان ترسی وجود نخواهد داشت، مردمی آشتی‏طلبند که فتنه‏انگیزی ندارند، در کار آنها بیندیش چه در شهری باشند که تو به سر می‏بری، یا در شهرهای دیگر، با توجه به آنچه که تذکر دادم این را هم بدان که در میان بازرگانان، هستند کسانی که تنگنظر و بدمعامله و بخیل و احتکارکننده‏اند، که تنها با زورگوئی به سود خود می‏اندیشند. و کالا را به هر قیمتی که می‏خواهند می‏فروشند، که این سودجوئی و گران‏فروشی برای همه افراد جامعه زیانبار، و عیب بزرگی بر زمامدار است. پس از احتکار کالا جلوگیری کن، که رسول خدا صلی الله علیه واله از آن جلوگیری می‏کرد، باید خرید و فروش در جامعه اسلامی، به سادگی و با موازین عدالت انجام گیرد، با نرخهایی که بر فروشنده و خریدار زیانی نرساند، کسی که پس از منع تو احتکار کند، او را کیفر ده تا عبرت دیگران شود اما در کیفر او اسراف نکن. سپس خدا را! خدا را! در خصوص طبقات پایین و محروم جامعه که هیچ چاره‏ای ندارند، از زمین‏گیران، نیازمندان، گرفتاران، دردمندان، همانا در این طبقه محروم گروهی خویشتن‏داری نموده، و گروهی به گدایی دست نیاز برمی‏دارند، پس برای خدا پاسدار حقی باش که خداوند برای این طبقه معین فرموده است، بخشی از بیت‏المال، و بخشی از غله های زمینهای غنیمتی اسلام را در هر شهری به طبقات پایین اختصاص ده، زیرا برای دورترین مسلمانان همانند نزدیکترینشان سهمی مساوی وجود دارد و تو مسوول رعایت آن می‏باشی، مبادا سرمستی حکومت تو را از رسیدگی به آنان بازدارد، که هرگز انجام کارهای فراوان و مهم عذری برای ترک مسوولیتهای کوچک‏تر نخواهد بود، همواره در فکر مشکلات آنان باش، و از آنان روی برمگردان، به ویژه امور کسانی را از آنان بیشتر رسیدگی کن که از کوچکی به چشم نمی‏آیند و دیگران آنان را کوچک می‏شمارند و کمتر به تو دسترسی دارند، برای این گروه از افراد مورد اطمینان خود که خداترس و فروتنند انتخاب کن، تا پیرامونشان تحقیق و مسائل آنان را به تو گزارش کنند. سپس در رفع مشکلاتشان بگونه‏ای عمل کن که در پیشگاه خدا عذری داشته باشی، زیرا این گروه، در میان رعیت بیشتر از دیگران به عدالت نیازمندند، و حق آنان را بگونه‏ای بپرداز که در نزد خدا معذور باشی، از یتیمان خردسال، و پیران سالخورده که راه چاره‏ای ندارند. و دست نیاز برنمی‏دارند، پیوسته دلجویی کن که مسوولیتی سنگین بر دوش زمامداران است. اگرچه حق، تمامش سنگین است اما خدا آن را بر مردمی آسان می‏کند که آخرت می‏طلبند، نفس را به شکیبایی وامی‏دارند، و به وعده های پروردگار اطمینان دارند. پس بخشی از وقت خود را به کسانی اختصاص ده که به تو نیاز دارند، تا شخصا به امور آنان رسیدگی نمایی، و در مجلس عمومی با آنان بنشین و در برابر خدایی که تو را آفریده فروتن باش، و سربازان و یاران و نگهبانان خود را از سر راهشان دور کن تا سخنگوی آنان بدون اضطراب در سخن گفتن با تو گفتگو کند، من از رسول خدا صلی الله علیه واله بارها شنیدم که می‏فرمود: (ملتی که حق ناتوانان را از زورمندان، بی اضطراب و بهانه‏ای بازنستاند، رستگار نخواهد شد.) پس درشتی و سخنان ناهموار آنان را بر خود هموار کن، و تنگخویی و خود بزرگ بینی را از خود دور ساز تا خدا درهای رحمت خود را به روی تو بگشاید، و تو را پاداش اطاعت ببخشاید، آنچه به مردم می‏بخشی بر تو گوارا باشد، و اگر چیزی را از کسی باز می‏داری با مهربانی و پوزش خواهی همراه باشد. اخلاق اختصاصی رهبری بخشی از کارها بگونه‏ای است که خود باید انجام دهی، مانند پاسخ دادن به کارگزاران دولتی، در آنجا که منشیان تو از پاسخ دادن به آنها درمانده‏اند و دیگر، برآوردن نیاز مردم در همان روزی که به تو عرضه می‏دارند، و یارانت در رفع نیاز آنان ناتوانند، کار هر روز را در همان روز انجام ده، زیرا هر روزی، کاری مخصوص به خود دارد. نیکوترین وقتها و بهترین ساعات شب و روزت را برای خود و خدای خود انتخاب کن، اگرچه همه وقت برای خداست، آنگاه که نیت درست و رعیت در آسایش قرار داشته باشد. از کارهایی که به خدا اختصاص دارد و باید بااخلاص انجام دهی، انجام واجباتی است که ویژه پروردگار است، پس در بخشی از شب و روز، تن را به پرستش خدا اختصاص ده، و آنچه تو را به خدا نزدیک می‏کند بی عیب و نقصانی انجام ده، اگر چه دچار خستگی جسم شوی. هنگامی که نماز به جماعت می‏خوانی، نه با طولانی کردن نماز مردم را بپراکنی و نه آنکه آن را تباه سازی، زیرا در میان مردم، بیمار یا صاحب حاجتی وجود دارد، آنگاه که پیامبر صلی الله علیه واله مرا به یمن می‏فرستاد از او پرسیدم، با مردم چگونه نماز بخوانم؟ فرمود: (در حد توان ناتوانان نماز بگذار و بر مومنان مهربان باش.) هیچگاه خود را فراوان از مردم پنهان مدار، که پنهان بودن والیان، نمونه‏ای از تنگخویی و کم‏اطلاعی در امور جامعه می‏باشد. نهان شدن از رعیت، زمامداران را از دانستن آنچه بر آنان پوشیده است باز می‏دارد، پس کار بزرگ، اندک، و کار اندک بزرگ جلوه می‏کند، زیبا زشت، و زشت زیبا می‏نماید، و باطل به لباس حق درآید، همانا زمامدار، آنچه را که مردم از او پوشیده دارند نمی‏داند، و حق را نیز نشانه‏ای نباشد تا با آن راست از دروغ شناخته شود، و تو به هر حال یکی از آن دو نفر می‏باشی: یا خود را برای جانبازی در راه حق آماده کردی پس نسبت به حق واجبی که باید بپردازی یا کار نیکی که باید انجام دهی ترسی نداری، پس چرا خود را پنهان می‏داری؟ و یا مردی بخیل و تنگ‏نظری، پس مردم چون تو را بنگرند مایوس‏شده از درخواست کردن بازمانند. با اینکه بسیاری از نیازمندیهای مردم رنجی برای تو نخواهد داشت، که شکایت از ستم دارند یا خواستار عدالتند، یا در خرید و فروش خواهان انصافند. اخلاق رهبری با خویشاوندان همانا زمامداران را خواص و نزدیکانی است که خودخواه و چپاولگرند، و در معاملات انصاف ندارند، ریشه ستمکاریشان را با بریدن اسباب آن بخشکان، و به هیچکدام از اطرافیان و خویشاوندانت زمین را واگذار مکن، و بگونه‏ای با آنان رفتار کن که قراردادی به سودشان منعقد نگردد که به مردم زیان رساند، مانند آبیاری مزارع، یا زراعت مشترک، که هزینه های آن را بر دیگران تحمیل کنند، در آن صورت سودش برای آنان، و عیب و ننگش در دنیا و آخرت برای تو است. حق را مال هر کس که باشد، نزدیک یا دور بپرداز، و در این کار شکیبا باش، و این شکیبایی را به حساب خدا بگذار، گرچه اجرای حق مشکلاتی برای نزدیکانت فراهم آورد، تحمل سنگینی آن را به یاد قیامت بر خود هموار ساز. و هرگاه رعیت بر تو بدگمان گردد، افشاگری نموده عذر خویش را آشکارا در میان بگذار، و با اینکار از بدگمانی نجاتشان ده، که این کار ریاضتی برای خودسازی تو، و مهربانی کردن نسبت به رعیت است، و این پوزش خواهی تو آنان را به حق وامی‏دارد. روش برخورد با دشمن هرگز پیشنهاد صلح از طرف دشمن را که خشنودی خدا در آن است رد مکن، که آسایش رزمندگان، و آرامش فکری تو، و امنیت کشور در صلح تامین می‏گردد. لکن زنهار! زنهار! از دشمن خود پس از آشتی کردن، زیرا گاهی دشمن نزدیک می‏شود تا غافلگیر کند، پس دوراندیش باش، و خوشبینی خود را متهم کن. حال اگر پیمانی بین تو و دشمن منعقد گردید، یا در پناه خود او را امان دادی، به عهد خویش وفادار باش، و آنچه برعهده گرفتی امانت‏دار باش، و جان خود را سپر پیمان خود گردان، زیرا هیچ یک از واجبات الهی همانند وفای به عهد نیست که همه مردم جهان با تمام اختلافاتی که در افکار و تمایلات دارند، در آن اتفاق نظر داشته باشند. تا آنجا که مشرکین زمان جاهلیت به عهد و پیمانی که با مسلمانان داشتند وفادار بودند، زیرا که آینده ناگوار پیمان‏شکنی را آزمودند، پس هرگز پیمان‏شکن مباش، و در عهد خود خیانت مکن، و دشمن را فریب مده، زیرا کسی جز نادان بدکار، بر خدا گستاخی روا نمی‏دارد، خداوند عهد و پیمانی که با نام او شکل می‏گیرد با رحمت خود مایه آسایش بندگان، و پناهگاه امنی برای پناه‏آورندگان قرار داده است، تا همگان به حریم امن آن روی بیاورند. پس فساد، خیانت، فریب، در عهد و پیمان راه ندارد، مبادا قراردادی را امضا کنی که در آن برای دغلکاری و فریب راههایی وجود دارد، و پس از محکم‏کاری و دقت در قرارداد نامه، دست از بهانه‏جویی بردار، مبادا مشکلات پیمانی که بر عهده‏ات قرار گرفته، و خدا آن را بر گردنت نهاده، تو را به پیمان‏شکنی وادارد، زیرا شکیبایی تو در مشکلات پیمانها که امید پیروزی در آینده را به همراه دارد، بهتر از پیمان‏شکنی است که از کیفر آن می‏ترسی، و در دنیا و آخرت نمی‏توانی پاسخ‏گوی پیمان‏شکنی باشی. هشدارها اول- هشدار از خون ناحق از خونریزی بپرهیز، و از خون ناحق پروا کن، که هیچ چیز همانند خون ناحق کیفر الهی را نزدیک، مجازات را بزرگ، و نابودی نعمتها را سرعت، و زوال حکومت را نزدیک نمی‏گرداند، و روز قیامت خدای سبحان قبل از رسیدگی اعمال بندگان، نسبت به خونهای ناحق ریخته‏شده داوری خواهد کرد، پس با ریختن خونی حرام، حکومت خود را تقویت مکن. زیرا خون ناحق حکومت را سست، و پست، و بنیاد آن را برکنده به دیگری منتقل سازد، و تو، نه در نزد من، و نه در پیشگاه خداوند، عذری در خون ناحق نخواهی داشت چرا که کیفر آن قصاص است و از آن گریزی نیست، اگر به خطا خون کسی ریختی، یا تازیانه یا شمشیر، یا دستت دچار تندروی شد، که گاه مشتی سبب کشتن کسی می‏گردد، چه رسد به بیش از آن، مبادا غرور قدرت تو را از پرداخت خونبها به بازماندگان مقتول باز دارد! دوم- هشدار از خودپسندی مبادا هرگز! دچار خودپسندی گردی! و به خوبیهای خود اطمینان کنی، و ستایش را دوست داشته باشی، که اینها همه از بهترین فرصتهای شیطان برای هجوم آوردن به توست، و کردار نیک، نیکوکاران را نابود سازد. سوم- هشدار از منت گذاری مبادا هرگز! با خدمتهایی که انجام دادی بر مردم منت گذاری، یا آن چه را انجام داده‏ای بزرگ بشماری، یا مردم را وعده‏ای داده، سپس خلف وعده نمایی، منت نهادن، پاداش نیکوکاری را از بین می‏برد، و کاری را بزرگ شمردن، نور حق را خاموش گرداند، و خلاف وعده عمل کردن، خشم خدا و مردم را برمی‏انگیزاند که خدای بزرگ فرمود: (دشمنی بزرگ نزد خدا آنکه بگویید و عمل نکنید.) چهارم- هشدار از شتابزدگی مبادا هرگز! در کاری که وقت آن فرا نرسیده شتاب کنی، یا کاری که وقت آن رسیده سستی ورزی، و یا در چیزی که روشن نیست ستیزه‏جویی نمایی و یا در کارهای روشن کوتاهی کنی، تلاش کن تا هر کاری را در جای خود، و در زمان مخصوص به خود، انجام دهی. پنجم- هشدار از امتیازخواهی مبادا هرگز! در آنچه که با مردم مساوی هستی امتیازی خواهی، و از اموری که بر همه روشن است، غفلت نداشته باش، زیرا به هر حال نسبت به آن در برابر مردم مسئولی، و به زودی پرده از کارها یک سو رود، و انتقام ستمدیده از تو باز می‏گیرند، باد غرورت، جوشش خشمت، تجاوز دستت، تندی زبانت، را در اختیار خود گیر، و با پرهیز از شتابزدگی، و فروخوردن خشم، خود را آرامش ده تا خشم فرونشیند و اختیار نفس در دست تو باشد. و تو بر نفس مسلط نخواهی شد مگر با یاد فراوان قیامت، و بازگشت به سوی خدا. آنچه بر تو لازم است آن که، حکومتهای دادگستر پیشین، سنتهای باارزش گذشتگان، روشهای پسندیده رفتگان، و آثار پیامبر صلی الله علیه واله و واجباتی که در کتاب خداست، را همواره به یاد آوری، و به آنچه ما عمل کرده‏ایم پیروی کنی، و برای پیروی از فرامین این عهدنامه‏ای که برای تو نوشته‏ام، و با آن حجت را بر تو تمام کرده‏ام، تلاش کن، زیرا اگر نفس سرکشی کرد و بر تو چیره شد عذری نزد من نداشته باشی. از خداوند بزرگ با رحمت گسترده، و قدرت برترش در انجام تمام خواسته ها، درخواست می‏کنیم که به آنچه موجب خشنودی اوست ما و تو را موفق فرماید، که نزد او و خلق او، دارای عذری روشن باشیم، برخوردار از ستایش بندگان، یادگار نیک در شهرها، رسیدن به همه نعمتها، و کرامتها بوده، و اینکه پایان عمر من و تو را به شهادت و رستگاری ختم فرماید، که همانا به سوی او باز می‏گردیم، با درود به پیامبر اسلام صلی الله علیه واله و اهل بیت پاکیزه و پاک او، درودی فراوان و پیوسته. با درود.

لما ولاه علی مصر وأعمالها حین اضطرب أمرمحمد بن أبی بکر رحمه الله، وهو أطول عهد کتبه وأجمعه للمحاسن بسم الله الرحمن الرحیم هذا ما أمر به عبد الله علی أمیرالمؤمنین، مالک بن الحارث الأشتر فی عهده إلیه، حین ولاه مصر: جبایة خراجها، وجهاد عدوها، واستصلاح أهلها، وعمارة بلادها. أمره بتقوی الله، وإیثار طاعته، واتباع ما أمر به فی کتابه: من فرائضه وسننه، التی لا یسعد أحد إلا باتباعها، ولا یشقی إلا مع جحودها وإضاعتها، وأن ینصر الله سبحانه بیده وقلبه ولسانه، فإنه، جل اسمه، قد تکفل بنصر من نصره، وإعزاز من أعزه. وأمره أن یکسر نفسه من الشهوات، ویزعها عند الجمحات، فإن النفس أمارة بالسوء، إلا ما رحم الله. ثم اعلم یا مالک، أنی قد وجهتک إلی بلاد قد جرت علیها دول قبلک، من عدل وجور، وأن الناس ینظرون من أمورک فی مثل ما کنت تنظر فیه من أم ور الولاة قبلک، ویقولون فیک ما کنت تقول فیهم، إنما یستدل علی الصالحین بما یجری الله لهم علی ألسن عباده. فلیکن أحب الذخائر إلیک ذخیرة العمل الصالح، فاملک هواک، وشح بنفسک عما لا یحل لک، فإن الشح بالنفس الإنصاف منها فیما أحببت وکرهت. وأشعر قلبک الرحمة للرعیة، والمحبة لهم، واللطف بهم، ولا تکونن علیهم سبعاً ضاریاً تغتنم أکلهم، فإنهم صنفان: إما أخ لک فی الدین، وإما نظیر لک فی الخلق، یفرط منهم الزلل، وتعرض لهم العلل،یؤتی علی أیدیهم فی العمد والخطاء، فأعطهم من عفوک وصفحک مثل الذی تحب أن یعطیک الله من عفوه وصفحه، فإنک فوقهم، و والی الأمر علیک فوقک، والله فوق من ولاک! وقد استکفاک أمرهم، وابت لاک بهم. ولا تنصبن نفسک لحرب الله، فإنه لاید لک بنقمته، ولا غنی بک عن عفوه ورحمته. ولا تندمن علی عفو، ولا تبجحن بعقوبة، ولا تسرعن إلی بادرة وجدت منها مندوحةً، ولا تقولن: إنی مؤمر آمر فأطاع، فإن ذلک إدغال فی القلب، ومنهکة للدین، وتقرب من الغیر. وإذا أحدث لک ما أنت فیه من سلطانک أبهةً أو مخیلةً، فانظر إلی عظم ملک الله فوقک، وقدرته منک علی ما لا تقدر علیه من نفسک، فإن ذلک یطامن إلیک من طماحک، ویکف عنک من غربک، یفیء إلیک بما عزب عنک من عقلک! إیاک ومساماة الله فی عظمته، والتشبه به فی جبروته، فإن الله یذل کل جبار، ویهین کل مختال. أنصف الله وأنصف الناس من نفسک، ومن خاصة أهلک، ومن لک فیه هوی من رعیتک، فإنک إلا تفعل تظلم، ومن ظلم عباد الله کان الله خصمه دون عباده، ومن خاصمه الله أدحض حج ته، وکان لله حرباً حتی ینزع ویتوب. ولیس شیء أدعی إلی تغییر نعمة الله وتعجیل نقمته من إقامة علی ظلم، فإن الله سمیع دعوة المضطهدین، وهو للظالمین بالمرصاد. ولیکن أحب الأمور إلیک أوسطها فی الحق، وأعمها فی العدل، وأجمعها لرضی الرعیة، فإن سخط العامة یجحف برضی الخاصة، وإن سخط الخاصة یغتفر مع رضی العامة. ولیس أحد من الرعیة، أثقل علی الوالی مؤونةً فی الرخاء، وأقل معونةً له فی البلاء، وأکره للإنصاف، وأسأل بالإلحاف، وأقل شکراً عند الإعطاء، وأبطأ عذراً عند المنع، وأضعف صبراً عند ملمات الدهر من أهل الخاصة. وإنما عمود الدین، وجماع المسلمین، والعدة للأعداء، العامة من الأمة، فلیکن صغوک لهم، ومیلک معهم. ولیکن أبعد رعیتک منک، وأشنأهم عندک، أطلبهم لمعائب الناس، فإن فی الناس عیوباً، الوالی أحق من سترها، فلا تکشفن عما غاب عنک منها، فإنما علیک تطهیر ما ظهر لک، والله یحکم علی ما غاب عنک، فاستر العورة ما استطعت یستر الله منک ما تحب ستره من رعیتک. أطلق عن الناس عقدة کل حقد، واقطع عنک سبب کل وتر، وتغاب عن کل ما لا یضح لک، ولا تعجلن إلی تصدیق ساع، فإن الساعی غاش، وإن تشبه بالناصحین. ولا تدخلن فی مشورتک بخیلاً یعدل بک عن الفضل، ویعدک الفقر، ولا جباناً یضعفک عن الأمور، ولا حریصاً یزین لک الشره بالجور، فإن البخل والجبن والحرص غرائز شتی یجمعها سوء الظن بالله. شر وزرائک من کان للأشرار قبلک وزیراً، ومن شرکهم فی الآثام، فلا یکونن لک بطانةً، فإنهم أعوان الأثمة، وإخوان الظلمة، وأنت واجد منهم خیر الخلف ممن له مثل آرائهم ونفاذهم، ولیس علیه مثل آصارهم وأوزارهم و آثامهم، ممن لم یعاون ظالماً علی ظلمه، ولا آثماً علی إثمه: أولئک أخف علیک مؤونةً، وأحسن لک معونةً، وأحنی علیک عطفاً، وأقل لغیرک إلفاً، فاتخذ أولئک خاصةً لخلواتک حفلاتک، ثم لیکن آثرهم عندک أقولهم بمر الحق لک، وأقلهم مساعدةً فیما یکون منک مما کره الله لأولیائه، واقعاً ذلک من هواک حیث وقع. والصق بأهل الورع والصدق، ثم رضهم علی ألا یطروک ولا یبجحوک بباطل لم تفعله، فإن کثرة الإطراء تحدث الزهو، وتدنی من العزة. ولا یکونن المحسن والمسیء عندک بمنزلة سواء، فإن فی ذلک تزهیداً لأهل الإحسان فی الإحسان، تدریباً لأهل الإساءة علی الإساءة، وألزم کلا منهم ما ألزم نفسه. واعلم أنه لیس شیء بأدعی إلی حسن ظن راع برعیته من إحسانه إلیهم، وتخفیفه المؤونات علیهم، وترک استکراهه إیاهم علی ما لیس له قبلهم. فلیکن منک فی ذلک أمر یجتمع لک به حسن الظن برعیتک، فإن حسن الظن یقطع عنک نصباً طویلاً. وإن أحق من حسن ظنک به لمن حسن بلاؤک عنده، وإن أحق من ساء ظنک به لمن ساء بلاؤک عنده. ولا تنقض سنةً صالحةً عمل بها صدور هذه الأمة، واجتمعت بها الألفة، وصلحت علیها الرعیة. ولا تحدثن سنةً تضر بشیء من ماضی تلک السنن، فیکون الأجر بمن سنها، والوزر علیک بما نقضت منها. وأکثر مدارسة العلماء، ومناقشة الحکماء، فی تثبیت ما صلح علیه أمر بلادک، وإقامة ما استقام به الناس قبلک. واعلم أن الرعیة طبقات لا یصلح بعضه ا إلا ببعض، ولا غنی ببعضها عن بعض: فمنها جنود الله، منها کتاب العامة والخاصة، ومنها قضاة العدل، ومنها عمال الإنصاف والرفق، ومنها أهل الجزیة والخراج من أهل الذمة ومسلمة الناس، ومنها التجار وأهل الصناعات، ومنها الطبقة السفلی من ذوی الحاجة والمسکنة، وکل قد سمی الله سهمه، ووضع علی حده وفریضتهً فی کتابه أو سنة نبیه -صلی الله علیه وآله و سلم- عهداً منه عندنا محفوظاً. فالجنود، بإذن الله، حصون الرعیة، وزین الولاة، وعز الدین، وسبل الأمن، ولیس تقوم الرعیة إلا بهم. ثم لا قوام للجنود إلا بما یخرج الله لهم من الخراج الذی یقوون به فی جهاد عدوهم، ویعتمدون علیه فیما یصلحهم، ویکون من وراء حاجتهم. ثم لا قوام لهذین الص نفین إلا بالصنف الثالث من القضاة والعمال والکتاب، لما یحکمون من المعاقد، ویجمعون من المنافع، ویؤتمنون علیه من خواص الأمور وعوامها. ولا قوام لهم جمیعاً إلا بالتجار وذوی الصناعات، فیما یجتمعون علیه من مرافقهم، ویقیمونه من أسواقهم، ویکفونهم من الترفق بأیدیهم ما لا یبلغه رفق غیرهم. ثم الطبقة السفلی من أهل الحاجة والمسکنة الذین یحق رفدهم ومعونتهم. وفی الله لکل سعة، ولکل علی الوالی حق بقدر ما یصلحه. ولیس یخرج الوالی من حقیقة ما ألزمه الله من ذلک إلا بالإهتمام والإستعانة بالله، وتوطین نفسه علی لزوم الحق. والصبر علیه فیما خف علیه أو ثقل. فول من جنودک أنصحهم فی نفسک لله ولرسوله ولإمامک، وأنقاهم جیباً، وأفضلهم حلماً ممن یبطیء عن الغضب، ویستریح إلی العذر، ویرأف بالضعفاء، وینبو علی الأقویاء، وممن لا یثیره العنف، ولا یقعد به الضعف. ثم الصق بذوی المروءات والأحساب، وأهل البیوتات الصالحة، والسوابق الحسنة، ثم أهل النجدة والشجاعة، والسخاء والسماحة، فإنهم جماع من الکرم، وشعب من العرف. ثم تفقد من أمورهم ما یتفقده الوالدان من ولدهما، ولا یتفاقمن فی نفسک شیء قویتهم به، ولا تحقرن لطفاً تعاهدتهم به وإن قل، فإنه داعیة لهم إلی بذل النصیحة لک، وحسن الظن بک. ولا تدع تفقد لطیف أمورهم اتکالاً علی جسیمها، فإن للیسیر من لطفک موضعاً ینتفعون به، وللجسیم موقعاً لا یستغنون عنه. ولیکن آثر رؤوس جندک عندک من واساهم فی معونته، وأفضل علیهم من جدته بما یسعهم یسع من وراءهم من خلوف أهلیهم، حتی یکون همهم هماً واحداً فی جهاد العدو، فإن عطفک علیهم یعطف قلوبهم علیک. وإن أفضل قرة عین الولاة استقامة العدل فی البلاد، وظهور مودة الرعیة. وإنه لا تظهر مودتهم إلا بسلامة صدورهم، ولا تصح نصیحتهم إلا بحیطتهم علی ولاة الأمور، وقلة استثقال دولهم، وترک استبطاء انقطاع مدتهم. فافسح فی آمالهم، وواصل فی حسن الثناء علیهم، وتعدید ما أبلی ذووالبلاء منهم، فإن کثرة الذکر لحسن أفعالهم تهز الشجاع، وتحرض الناکل، إن شاء الله. ثم اعرف لکل امریء منهم ما أبلی، ولا تضمن بلاء امریء إلی غیره، ولا تقصرن به دون غایة بلائه، ولا یدعونک شرف امریء إلی أن تعظم من بلائه ما کان صغیراً، ولاضعة امریء إلی أن تستصغر من بلائه ماکان عظیماً. واردد إلی الله ورسوله ما یضلعک من الخطوب، ویشتبه علیک من الأمور، فقد قال الله سبحانه لقوم أحب إرشادهم: (یا أیها الذین آمنوا أطیعوا الله وأطیعوا الرسول وأولی الأمر منکم فإن تنازعتم فی شیء فردوه إلی الله والرسول)، فالرد إلی الله: الأخذ بمحکم کتابه، والرد إلی الرسول: الأخذ بسنته الجامعة غیر المفرقة. ثم اختر للحکم بین الناس أفضل رعیتک فی نفسک، ممن لا تضیق به الأمور، ولا تمحکه الخصوم، ولا یتمادی فی الزلة، ولا یحصر من الفیء إلی الحق إذا عرفه، ولا تشرف نفسه علی طمع، ولا یکتفی بأدنی فهم دون أقصاه، أوقفهم فی الشبهات، وآخذهم بالحجج، وأقلهم تبرماً بمراجعة الخصم، وأصبرهم علی تکشف الأمور، وأصرمهم عند اتضاح الحکم، ممن لا یزدهیه إطراء، ولا یستمیله إغراء، أولئک قلیل. ثم أکثر تعاهد قضائه، وافسح له فی البذل ما یزیل علته، وتقل معه حاجته إلی الناس، وأعطه من المنزلة لدیک ما لا یطمع فیه غیره من خاصتک، لیأمن بذلک اغتیال الرجال له عندک. فانظر فی ذلک نظراً بلیغاً، فإن هذا الدین قد کان أسیراً فی أیدی الأشرار، یعمل فیه بالهوی، وتطلب به الدنیا. ثم انظر فی أمور عمالک، فاستعملهم اختباراً، ولا تولهم محاباةً وأثرةً، فإنهما جماع من شعب الجور والخیانة. وتوخ منهم أهل التجربة والحیاء، من أهل البیوتات الصالحة، والقدم فی الإسلام المتقدمة، فإنهم أکرم أخلاقاً، وأصح أعراضاً، وأقل فی المطامع إشرافاً، وأبلغ فی عواقب الأمور نظراً. ثم أسبغ علیهم الأرزاق، فإن ذلک قوة لهم علی استصلاح أنفسهم، وغنی لهم عن تناول ما تحت أیدیهم، وحجة علیهم إن خالفوا أمرک أو ثلموا أمانتک. ثم تفقد أعمالهم، وابعث العیون من أهل الصدق والوفاء علیهم، فإن تعاهدک فی السر لأمورهم حدوة لهم علی استعمال الأمانة، والرفق بالرعیة. وتحفظ من الأعوان، فإن أحد منهم بسط یده إلی خیانة اجتمعت بها علیه عندک أخبار عیونک، اکتفیت بذلک شاهداً، فبسطت علیه العقوبة فی بدنه، وأخذته بما أصاب من عمله، ثم نصبته بمقام المذلة، و وسمته بالخیانة، وقلدته عار التهمة. وتفقد أمر الخراج بما یصلح أهله، فإن فی صلاحه وصلاحهم صلاحاً لمن سواهم، ولا صلاح لمن سواهم إلا بهم، لأن الناس کلهم عیال علی الخراج وأهله. ولیکن نظرک فی عمارة الأرض أبلغ من نظرک فی استجلاب الخراج، لأن ذلک لا یدرک إلا بالعمارة، ومن طلب الخراج بغیر عمارة أخرب البلاد، وأهلک العباد، ولم یستقم أمره إلا قلیلاً. فإن شکوا ثقلاً أو علةً، أو انقطاع شرب أو بالة، أو إحالة أرض اغتمرها غرق، أو أجحف بها عطش، خففت عنهم بما ترجو أن یصلح به أمرهم، ولا یثقلن علیک شیء خففت به المؤونة عنهم، ف إنه ذخر یعودون به علیک فی عمارة بلادک، وتزیین ولایتک، مع استجلابک حسن ثنائهم، و تبجحک باستفاضة العدل فیهم، معتمداً فضل قوتهم، بما ذخرت عندهم من إجمامک لهم، والثقة منهم بما عودتهم من عدلک علیهم و رفقک بهم، فربما حدث من الأمور ما إذا عولت فیه علیهم من بعد احتملوه طیبةً أنفسهم به، فإن العمران محتمل ما حملته، وإنما یؤتی خراب الأرض من إعواز أهلها، إنما یعوز أهلها لإشراف أنفس الولاة علی الجمع، وسوء ظنهم بالبقاء، وقلة انتفاعهم بالعبر. ثم انظر فی حال کتابک، فول علی أمورک خیرهم، واخصص رسائلک التی تدخل فیها مکائدک وأسرارک بأجمعهم لوجود صالح الأخلاق ممن لا تبطره الکرامة، فیجتریء بها علیک فی خلاف لک بحضرة ملاء، ولا تقصر به الغفلة عن إیراد مکاتبات عمالک علیک، وإصدار جواباتها علی الصواب عنک، وفیما یأخذ لک ویعطی منک، ولا یضعف عقداً اعتقده لک، ولا یعجز عن إطلاق ما عقد علیک، ولا یجهل مبلغ قدر نفسه فی الأمور، فإن الجاهل بقدر نفسه یکون بقدر غیره أجهل. ثم لا یکن اختیارک إیاهم علی فراستک واستنامتک وحسن الظن منک، فإن الرجال یتعرفون لفراسات الولاة بتصنعهم وحسن خدمتهم، لیس وراء ذلک من النصیحة والأمانة شیء، ولکن اختبرهم بماولوا للصالحین قبلک، فاعمد لأحسنهم کان فی العامة أثراً، وأعرفهم بالأمانة وجهاً، فإن ذلک دلیل علی نصیحتک لله ولمن ولیت أمره. واجعل لرأس کل أمر من أمورک رأساً منهم، لا یقهره کبیرها، ولا یتشتت علیه کثیرها، ومهما کان فی کتابک من عیب فتغابیت عنه ألزمته. ثم استوص بالتجار وذوی الصناعات، وأوص بهم خیراً: المقیم منهم، والمضطرب بماله، والمترفق ببدنه، فإنهم مواد المنافع، وأسباب المرافق، وجلابها من المباعد والمطارح، فی برک وبحرک، وسهلک وجبلک، وحیث لا یلتئم الناس لمواضعها، ولا یجترئون علیها، فإنهم سلم لا تخاف بائقته، وصلح لا تخشی غائلته، وتفقد أمورهم بحضرتک وفی حواشی بلادک. واعلم مع ذلک أن فی کثیر منهم ضیقاً فاحشاً، وشحاً قبیحاً، واحتکاراً للمنافع، وتحکماً فی البیاعات، وذلک باب مضرة للعامة، وعیب علی الولاة. فامنع من الإحتکار، فإن رسول الله صلی الله علیه وآله منع منه. ولیکن البیع بیعاً سمحاً: بموازین عدل، وأسعار لا تجحف بالفریقین من البائع والمبتاع، فمن قارف حکرةً بعد نهیک إیاه فنکل به، وعاقبه فی غیر إسراف. ثم الله الله فی الطبقة السفلی من الذین لا حیلة لهم والمساکین والمحتاجین وأهل البؤسی والزمنی، فإن فی هذه الطبقة قانعاً ومعتراً، واحفظ لله ما استحفظک من حقه فیهم، واجعل لهم قسماً من بیت مالک، وقسماً من غلات صوافی الإسلام فی کل بلد، فإن للأقصی منهم مثل الذی للأدنی، وکل قد استرعیت حقه، فلا یشغلنک عنهم بطر، فإنک لا تعذر بتضییع التافه لإحکامک الکثیر المهم. فلا تشخص همک عنهم، ولا تصعر خدک لهم، وتفقد أمور من لا یصل إلیک منهم ممن تقتحمه العیون، وتحقره الرجال، ففرغ لأولئک ثقتک من أهل الخشیة والتواضع، فلیرفع إلیک أمورهم، ثم اعمل فیهم بالإعذار إلی الله تعالی یوم تلقاه، فإن هؤلاء من بین الرعیة أحوج إلی الإنصاف من غیرهم، وکل فأعذر إلی الله تعالی فی تأدیة حقه إلیه. وتعهد أهل الیتم وذوی الرقة فی السن ممن لاحیلة له، ولا ینصب للمسألة نفسه، وذلک علی الولاة ثقیل، والحق کله ثقیل، وقد یخففه الله علی أقوام طلبوا العاقبة فصبروا أنفسهم، ووثقوا بصدق موعود الله لهم. واجعل لذوی الحاجات منک قسماً تفرغ لهم فیه شخصک، وتجلس لهم مجلساً عاماً، فتتواضع فیه لله الذی خلقک، وتقعد عنهم جندک وأعوانک من أحراسک وشرطک، حتی یکلمک متکلمهم غیر متتعتع، فإنی سمعت رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم یقول فی غیر موطن: "لن تقدس أمة لا یؤخذ للضعیف فیها حقه من القوی غیر متتعتع". ثم احتمل الخرق منهم والعی، ونح عنهم الضیق والأنف، یبسط الله علیک بذلک أکناف رحمته، ویوجب لک ثواب طاعته، وأعط ما أعطیت هنیئاً، وامنع فی إجمال وإعذار ! ثم أمور من أمورک لابد لک من مباشرتها: منها إجابة عمالک بما یعیا عنه کتابک، ومنها إصدار حاجات الناس یوم ورودها علیک مما تحرج به صدور أعوانک. وأمض لکل یوم عمله، فإن لکل یوم ما فیه، واجعل لنفسک فیما بینک وبین الله أفضل تلک المواقیت، وأجزل تلک الأقسام، وإن کانت کلها لله إذا صلحت فیها النیة، وسلمت منها الرعیة. ولیکن فی خاصة ما تخلص لله به دینک: إقامة فرائضه التی هی له خاصةً، فأعط الله من بدنک فی لیلک ونهارک، ووف ما تقربت به إلی الله من ذلک کاملاً غیر مثلوم ولا منقوص، بالغاً من بدنک ما بلغ. وإذا قمت فی صلاتک للناس، فلا تکونن منفراً ولا مضیعاً، فإن فی الناس من به العلة وله الحاجة. وقد سألت رسول الله -صلی الله علیه وآله وسلم- حین وجهنی إلی الیمن کیف أصلی بهم؟ فقال: "صل بهم کصلاة أضعفهم، وکن بالمؤمنین رحیماً". وأما بعد، فلا تطولن احتجابک عن رعیتک، فإن احتجاب الولاة عن الرعیة شعبة من الضیق، وقلة علم بالأمور، والإحتجاب منهم یقطع عنهم علم ما احتجبوا دونه فیصغر عندهم الکبیر، ویعظم الصغیر، ویقبح الحسن، ویحسن القبیح، ویشاب الحق بالباطل. وإنما الوالی بشر لا یعرف ما تواری عنه الناس به من الأمور، ولیست علی الحق سمات تعرف بها ضروب الصدق من الکذب، وإنما أنت أحد رجلین: إما امرؤ سخت نفسک بالبذل فی الحق، ففیم احتجابک من واجب حق تعطیه، أو فعل کریم تسدیه، أو مبتلی بالمنع، فما أسرع کف الناس عن مسألتک إذا أیسوا من بذلک! مع أن أکثر حاجات الناس إلیک مما لا مؤونة فیه علیک، من شکاة مظلمة، أو طلب إنصاف فی معاملة. ثم إن للوالی خاصةً وبطانةً، فیهم استئثار وتطاول، وقلة إنصاف فی معاملة، فاحسم مادة أولئک بقطع أسباب تلک الأحوال، ولا تقطعن لأحد من حاشیتک وحامتک قطیعةً، ولا یطمعن منک فی اعتقاد عقدة، تضر بمن یلیها من الناس، فی شرب أو عمل مشترک، یحملون مؤونته علی غیرهم، فیکون مهنأ ذلک لهم دونک، وعیبه علیک فی الدنیا والآخرة. وألزم الحق من لزمه من القریب والبعید، وکن فی ذلک صابراً محتسباً، واقعاً ذلک من قرابتک خاصتک حیث وقع، وابتغ عاقبته بما یثقل علیک منه، فإن مغبة ذلک محمودة. وإن ظنت الرعیة بک حیفاً، فأصحر لهم بعذرک، واعدل عنک ظنونهم بإصحارک، فإن فی ذلک ریاضةً منک لنفسک، ورفقاً برعیتک، و إعذاراً تبلغ فیه حاجتک من تقویمهم علی الحق. ولا تدفعن صلحاً دعاک إلیه عدو ک لله فیه رضی، فإن فی الصلح دعةً لجنودک، وراحةً من همومک، وأمناً لبلادک، ولکن الحذر کل الحذر من عدوک بعد صلحه، فإن العدو ربما قارب لیتغفل، فخذ بالحزم، واتهم فی ذلک حسن الظن. وإن عقدت بینک وبین عدو لک عقدةً، أو ألبسته منک ذمةً، فحط عهدک بالوفاء، وارع ذمتک بالأمانة، واجعل نفسک جنةً دون ما أعطیت، فإنه لیس من فرائض الله شیء الناس أشد علیه اجتماعاً، مع تفریق أهوائهم، وتشتیت آرائهم، من تعظیم الوفاء بالعهود. وقد لزم ذلک المشرکون فیما بینهم دون المسلمین لما استوبلوا من عواقب الغدر، فلا تغدرن بذمتک، ولا تخیسن بعهدک، ولا تختلن عدوک، فإنه لا یجتریء علی الله إلا جاهل شقی. وقد جعل الله عهده وذمته أمناً أفضاه بین العباد برحمته، وحریماً یسکنون إلی منعته، یستفیضون إلی جواره، فلا إدغال، ولا مدالسة، ولا خداع فیه، ولا تعقد عقداً تجوز فیه العلل، ولا تعولن علی لحن القول بعد التأکید والتوثقة، ولا یدعونک ضیق أمر لزمک فیه عهد الله، إلی طلب انفساخه بغیر الحق، فإن صبرک علی ضیق أمر ترجو انفراجه وفضل عاقبته، خیر من غدر تخاف تبعته، وأن تحیط بک من الله فیه طلبة، لاتستقیل فیها دنیاک ولا آخرتک. إیاک والدماء و سفکها بغیر حلها، فإنه لیس شیء أدعی لنقمة، ولا أعظم لتبعة، ولا أحری بزوال نعمة، وانقطاع مدة، من سفک الدماء بغیر حقها. والله سبحانه مبتدیء بالحکم بین العباد، فیما تسافکوا من الدماء یوم القیامة، فلا تقوین سلطانک بسفک دم حرام، فإن ذلک مما یضعفه ویوهنه، بل یزیله وینقله، ولا عذر لک عند الله ولا عندی فی قتل العمد، لأن فیه قود البدن، وإن ابتلیت بخطإ وأفرط علیک سوطک أو سیفک أو یدک بعقوبة، فإن فی الوکزة فما فوقها مقتلةً، فلا تطمحن بک نخوة سلطانک عن أن تؤدی إلی أولیاء المقتول حقهم. وإیاک والإعجاب بنفسک، والثقة بما یعجبک منها، وحب الإطراء، فإن ذلک من أوثق فرص الشیطان فی نفسه، لیمحق ما یکون من إحسان المحسنین. وإیاک والمن علی رعیتک بإحسانک، أو التزید فیما کان من فعلک، أو أن تعدهم فتتبع موعدک بخلفک، فإن المن یبطل الإحسان، والتزید یذهب بنور الحق، والخلف یوجب المقت عندالله والناس، قال الله سبحانه: (کبر مقتاً عند الله أن تقولوا ما لا تفعلون) و إیاک والعجلة بالأمور قبل أوانها، أو التساقط فیها عند إمکانها، أو اللجاجة فیها إذا تنکرت، أو الوهن عنها إذا استوضحت، فضع کل أمر موضعه، وأوقع کل أمر موقعه. وإیاک والإستئثار بما الناس فیه أسوة، والتغابی عما تعنی به مما قد وضح للعیون، فإنه مأخوذ منک لغیرک، وعما قلیل تنکشف عنک أغطیة الأمور، وینتصف منک للمظلوم، املک حمیة أنفک، وسورة حدک، وسطوة یدک، وغرب لسانک، واحترس من کل ذلک بکف البادرة، وتأخیر السطوة، حتی یسکن غضبک فتملک الإختیار: ولن تحکم ذلک من نفسک حتی تکثر همومک بذکر المعاد إلی ربک. والواجب علیک أن تتذکر ما مضی لمن تقدمک من حکومة عادلة، أو سنة فاضلة، أو أثر عن نبینا-صلی الله علیه وآله وسلم- أوفریضة فی کتاب الله، فتقتدی بما شاهدت مما عملنا به فیها، وتجتهد لنفسک فی اتباع ما عهدت إلیک فی عهدی هذا، واستوثقت به من الحجة لنفسی علیک، لکیلا تکون لک علة عند تسرع نفسک إلی هواها. وأنا أسأل الله بسعة رحمته، وعظیم قدرته علی إعطاء کل رغبة، أن یوفقنی وإیاک لما فیه رضاه من الإقامة علی العذر الواضح إلیه وإلی خلقه، مع حسن الثناء فی العباد، وجمیل الأثر فی البلاد، وتمام النعمة، وتضعیف الکرامة، وأن یختم لی ولک بالسعادة والشهادة، (إنا إلیه راجعون)، والسلام علی رسول الله -صلی الله علیه وآله وسلم-الطیبین الطاهرین, وسلم تسلیمًا کثیراً والسلام.

پس از یاد خدا و درود! شما می‏دانید گرچه پنهان می‏دارید. که من برای حکومت در پی مردم نرفته، آنان به سوی من آمدند، و من قول بیعت نداده تا آنکه آنان با من بیعت کردند، و شما دو نفر از کسانی بودید که مرا خواستید و بیعت کردید. همانا بیعت عموم مردم با من نه از ترس قدرتی مسلط بود، و نه برای به دست آوردن متاع دنیا، اگر شما دو نفر از روی میل و انتخاب بیعت کردید تا دیرنشده باز گردید، و در پیشگاه خدا توبه کنید، و اگر در دل با اکراه بیعت کردید خود دانید، زیرا این شما بودید که مرا در حکومت بر خویش راه دادید، اطاعت از من را ظاهر، و نافرمانی را پنهان داشتید. به جان خودم سوگند! شما از سایر مهاجران سزاوارتر به پنهان داشتن عقیده و پنهان‏کاری نیستید، اگر در آغاز بیعت کنار می‏رفتید آسان‏تر بود که بیعت کنید و سپس به بهانه سر باز زنید. شما پنداشته‏اید که من کشنده عثمان می‏باشم، بیایید تا مردم مدینه بین من و شما داوری کنند، آنان که نه به طرفداری من برخاستند نه شما، سپس هر کدام به اندازه جرمی که در آن حادثه داشته، مسوولیت آنرا پذیرا باشد. ای دو پیرمرد، از آن چه در اندیشه دارید باز گردید، هم اکنون بزرگترین مسئله شما عار است، پیش از آنکه عار و آتش خشم پروردگار دامنگیرتان گردد. با درود.

کتاب ( المقامات) فی مناقب أمیر المؤمنین علیه السلام. أما بعد، فقد علمتما، وإن کتمتما، أنی لم أرد الناس حتی أرادونی، ولم أبایعهم حتی بایعونی. وإنکما ممن أرادنی وبایعنی، وإن العامة لم تبایعنی لسلطان غالب، ولا لعرض حاضر، فإن کنتما بایعتمانی طائعین، فارجعا وتوبا إلی الله من قریب، وإن کنتما بایعتمانی کارهین، فقد جعلتما لی علیکما السبیل بإظهارکما الطاعة، وإسرارکما المعصیة، ولعمری ما کنتما بأحق المهاجرین بالتقیة والکتمان، وإن دفعکما هذا الأمر من قبل أن تدخلا فیه، کان أوسع علیکما من خروجکما منه، بعد إقرارکما به. وقد زعمتما أنی قتلت عثمان، فبینی وبینکما من تخلف عنی وعنکما من أهل المدینة، ثم یلزم کل امریء بقدر ما احتمل. فارجعا أیها الشیخان عن رأیکما، فإن الآن أعظم أمرکما العار، من قبل أن یجتمع العار والنار،السلام.

پس از یاد خدا و درود! همانا خداوند سبحان دنیا را برای آخرت قرار داده، و مردم را در دنیا به آزمایش گذاشت، تا روشن شود کدام یک نیکوکارتر است، ما را برای دنیا نیافریده‏اند، و تنها برای دنیا به تلاش فرمان داده نشدیم، به دنیا آمدیم تا در آن آزمایش گردیم. و همانا خداوند مرا به تو، و تو را با من آزموده، و یکی از ما را بر دیگری حجت قرار داد، تو با تفسیر دروغین قرآن به دنیا روی آوردی، و چیزی از من درخواست می‏کنی که دست و زبانم هرگز به آن نیالود (قتل عثمان) تو و مردم شام، آن دروغ را ساختید و به من تهمت زدید تا آگاهان شما مردم ناآگاه را، و ایستادگان شما زمینگیرشدگان را بر ضد من تحریک می‏کنند. معاویه! از خدا بترس! و با شیطانی که مهار تو را می‏کشد، درآویز، و به سوی آخرت که راه من و تو است باز گرد، و بترس از خدا که بزودی با بلایی کوبنده ریشه‏ات را برکند، و نسل تو را قطع نماید. همانا برای تو به خدا سوگند می‏خورم، سوگندی که بر آن وفا دارم، اگر روزگار من و تو را در یکجا گرد آورد، هم چنان بر سر راه تو خواهم ماند. (تا خدا میان ما داوری کند و او بهترین داوران است.)

أما بعد، فإن الله سبحانه قد جعل الدنیا لما بعدها، وابتلی فیها أهلها، لیعلم أیهم أحسن عملاً، ولسنا للدنیا خلقنا، ولا بالسعی فیها أمرنا، وإنما وضعنا فیها لنبتلی بها، وقد ابتلانی الله بک وابتلاک بی: فجعل أحدنا حجةً علی الآخر، فعدوت علی الدنیا بتأویل القرآن، فطلبتنی بما لم تجن یدی ولا لسانی، وعصیته أنت وأهل الشام بی، وألب عالمکم جاهلکم، وقائمکم قاعدکم، فاتق الله فی نفسک، ونازع الشیطان قیادک، واصرف إلی الآخرة وجهک، فهی طریقنا وطریقک. واحذر أن یصیبک الله منه بعاجل قارعة تمس الأصل، وتقطع الدابر، فإنی أولی لک بالله ألیةً غیر فاجرة، لئن جمعتنی وإیاک جوامع الأقدار لا أزال بباحتک (حتی یحکم الله بیننا وهو خیر الحاکمین).

در هر صبح و شام از خدا بترس، و از فریبکاری دنیا بر نفس خویش بیمناک باش، و هیچگاه از دنیا ایمن مباش، بدان اگر برای چیزهایی که دوست می‏داری، یا آنچه را که خوشایند تو نیست، خود را باز نداری، هوسها تو را به زیانهای فراوانی خواهند کشید، سپس نفس خود را باز دار و از آن نگهبانی کن، و به هنگام خشم، بر نفس خویش شکننده و حاکم باش.

اتق الله فی کل صباح ومساء، وخف علی نفسک الدنیا الغرور، ولا تأمنها علی حال، واعلم أنک إن لم تردع نفسک عن کثیر مما تحب، مخافة مکروهه، سمت بک الأهواء إلی کثیر من الضرر. فکن لنفسک مانعاً رادعاً، ولنزوتک عند الحفیظة واقماً قامعاً.

پس از یاد خدا و درود! من از جایگاه خود مدینه بیرون آمدم، یا ستمکارم یا ستم‏دیده، یا سرکشی کردم یا از فرمانم سر باز زدند، همانا من خدا را به یاد کسی می‏آورم که این نامه به دست او رسد، تا به سوی من کوچ کند، اگر مرا نیکوکار یافت یاری کند، و اگر گناهکار بودم مرا به حق باز گرداند.

عند مسیره من المدینة إلی البصرة أما بعد، فإنی خرجت من حیی هذا: إما ظالماً، وإما مظلوماً، وإما باغیاً، وإما مبغیاً علیه. وأنی أذکر الله من بلغه کتابی هذا لما نفر إلی، فإن کنت محسناً أعاننی، وإن کنت مسیئاً استعتبنی.

آغاز کار چنین بود ما با مردم شام دیدار کردیم، که در ظاهر پروردگار ما یکی، و پیامبر ما یکی، و دعوت ما در اسلام یکی بود، و در ایمان به خدا و تصدیق کردن پیامبرش، هیچ کدام از ما بر دیگری برتری نداشتیم، و با هم وحدت داشتیم جز در خون عثمان که ما از آن برکناریم، پس به آنان گفتیم: بیایید با خاموش ساختن آتش جنگ، و آرام کردن مردم، به چاره‏جویی و درمان بپردازیم، تا کار مسلمانان استوار شود، و به وحدت برسند، و ما برای اجرای عدالت نیرومند شویم، اما شامیان پاسخ دادند: (چاره‏ای جز جنگ نداریم.) پس سر باز زدند، و جنگ درگرفت، و تداوم یافت، و آتش آن زبانه کشید. پس آنگاه که دندان جنگ در ما و آنان فرو رفت، و چنگال آن سخت کارگر افتاد، به دعوت ما گردن نهادند، و بر آنچه آنان را خواندیم، پاسخ دادند. ما هم به درخواست آنان پاسخ دادیم، و آنچه را خواستند زود پذیرفتیم، تا حجت را بر آنان تمام کنیم، و راه عذرخواهی را ببندیم. آنگاه آنکه بر پیمان خود استوار ماند، از هلاکت نجات یافت، و آن کس که در لجاجت خود پا فشرد، خدا پرده ناآگاهی بر جان او کشید، و بلای تیره‏روزی گرد سرش گردانید.

وکان بدء أمرنا أنا التقینا والقوم من أهل الشام، والظاهر أن ربنا واحد، ونبینا واحد، ودعوتنا فی الإسلام واحدة، لا نستزیدهم فی الإیمان بالله والتصدیق برسوله، ولا یستزیدوننا: الأمر واحد، إلا ما اختلفنا فیه من دم عثمان، ونحن منه براء! فقلنا: تعالوا نداو ما لا یدرک الیوم بإطفاء النائرة، وتسکین العامة، حتی یشتد الأمر ویستجمع، فنقوی علی وضع الحق مواضعه. فقالوا: بل نداویه بالمکابرة ! فأبوا حتی جنحت الحرب ورکدت، ووقدت نیرانها وحمشت. فلما ضرستنا وإیاهم، ووضعت مخالبها فینا وفیهم، أجابوا عند ذلک إلی الذی دعوناهم إلیه، فأجبناهم إلی ما دعوا، وسارعناهم إلی ما طلبوا، حتی استبانت علیهم الحجة، وانق طعت منهم المعذرة. فمن تم علی ذلک منهم فهو الذی أنقذه الله من الهلکة، ومن لج وتمادی فهو الراکس الذی ران الله علی قلبه، وصارت دائرة السوء علی رأسه.

پس از یاد خدا و درود. اگر رای و اندیشه زمامدار دچار دگرگونی شود، او را از اجرای عدالت بسیار باز می‏دارد، پس کار مردم در آنچه حق است نزد تو یکسان باشد. زیرا در ستمکاری بهایی برای عدالت یافت نمی‏شود، از آنچه که همانند آن را بر دیگران نمی‏پسندی پرهیز کن، و نفس خود را در آنچه خداوند بر تو واجب کرده است، وادار، در حالی که امیدوار به پاداش الهی بوده و از کیفر او هراسناک باشی. و بدان که دنیا سرای آزمایش است، و دنیاپرست ساعتی در آن نمی‏آساید جز آنکه در روز قیامت از آن افسوس می‏خورد، و هرگز چیزی تو را از حق بی‏نیاز نمی‏گرداند. و از جمله حقی که بر توست آن که، نفس خویش را نگهبان باشی، و به اندازه توان در امور رعیت تلاش کنی، زیرا آنچه در این راه نصیب تو می‏شود، برتر از آن است که از نیروی بدنی خود از دست می‏دهی، با درود.

أما بعد، فإن الوالی إذا اختلف هواه منعه ذلک کثیراً من العدل، فلیکن أمر الناس عندک فی الحق سواءً، فإنه لیس فی الجور عوض من العدل، فاجتنب ما تنکر أمثاله، وابتذل نفسک فیما افترض الله علیک، راجیاً ثوابه، ومتخوفاً عقابه. واعلم أن الدنیا دار بلیة لم یفرغ صاحبها قط فیها ساعةً إلا کانت فرغته علیه حسرةً یوم القیامة، أنه لن یغنیک عن الحق شیء أبداً، ومن الحق علیک حفظ نفسک، والإحتساب علی الرعیة بجهدک، فإن الذی یصل إلیک من ذلک أفضل من الذی یصل بک، والسلام.

از بنده خدا! علی امیر مومنان به گردآوران مالیات و فرمانداران شهرهایی که لشکریان از سرزمین آنان می‏گذرند. پس از یاد خدا و درود! همانا من سپاهیانی فرستادم که به خواست خدا بر شما خواهند گذشت، و آنچه خدا بر آنان واجب کرده به ایشان سفارش کردم، و بر آزار نرساندن به دیگران، و پرهیز از هرگونه شرارتی تاکید کرده‏ام، و من نزد شما و پیمانی که با شما دارم از آزار رساندن سپاهیان به مردم بیزارم، مگر آنکه گرسنگی سربازی را ناچار گرداند، و برای رفع گرسنگی چاره‏ای جز آن نداشته باشد، پس کسی را که دست به ستمکاری زند کیفر کنید، و دست افراد سبک مغز خود را از زیان رساندن به لشکریان، و زحمت دادن آنها جز در آنچه استثنا کردم باز دارید. من پشت سر سپاه در حرکتم، شکایتهای خود را به من رسانید، و در اموری که لشکریان بر شما چیره شده‏اند که قدرت دفع آن را جز با کمک خدا و من ندارید، به من مراجعه کنید، که با کمک خداوند آن را برطرف خواهم کرد. ان شاء الله

من عبد الله علی أمیرالمؤمنین إلی من مر به الجیش من جباة الخراج وعمال البلاد. أما بعد، فإنی قد سیرت جنوداً هی مارة بکم إن شاء الله، وقد أوصیتهم بما یجب لله علیهم من کف الأذی، وصرف الشذی، وأنا أبرأ إلیکم وإلی ذمتکم من معرة الجیش، إلا من جوعة المضطر، لا یجد عنها مذهباً إلی شبعه. فنکلوا من تناول منهم شیئاً ظلماً عن ظلمهم، وکفوا أیدی سفهائکم عن مضادتهم، والتعرض لهم فیما استثنیناه منهم، وأنا بین أظهر الجیش، فارفعوا إلی مظالمکم، وما عراکم مما یغلبکم من أمرهم، ولا تطیقون دفعه إلا بالله وبی، فأنا أغیره بمعونة الله، إن شاء الله.